الهام بهروزی

«تاریخ از پایین (تاملاتی در باب حاشیه‌نشین‌های تاریخ)» عنوان تازه‌ترین اثر سیدقاسم یاحسینی، پژوهشگر، مورخ اجتماعی و نویسنده جنوبی است که به همت انتشارات «هامون نو» با شمارگان ۷۰۰ نسخه راهی بازار کتاب شده است.

در مقدمه این کتاب درباره موضوع آن اشاره شده است که موضوع «تاریخ از پایین»، یا به‌عبارتی «تاریخ اعماق» تاریخ زندگی توده‌هاست. زندگی عادی و معمولی، بدون قدرت و ثروت. در باب «تاریخ از پایین» به زبان فارسی مطالب اندکی وجود دارد. حتی مورخان و پژوهشگران ایرانی عموما با مبانی نظری و ریشه‌های تاریخی این نوع نگرش به تاریخ و تاریخ‌نگاری، چندان آشنا و مانوس نیستند.

در رساله مختصر حاضر کوشش‌شده تا با اجمال تمام درباب «تاریخ از پایین» به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود: تاریخ از پایین چیست؟ زمینه‌های فکری و فلسفی تاریخ از پایین کدام‌هاست؟ تاریخ از پایین مکتب است یا گرایش؟ تاریخ از پایین و نظریه‌های اجتماعی. تاریخ از پایین چه نسبتی با تاریخ‌های دیگر دارد؟ تاریخ از پایین و جنبش فمینیسم. آیا تاریخ از پایین زیر مجموعه تاریخ اجتماعی است؟ منابع تاریخ از پایین کدام است؟ نسبت تاریخ از پایین و تاریخ شفاهی چیست؟ نسبت تاریخ از پایین و تاریخ محلی چیست؟ تاریخ از پایین به‌ چه‌کار می‌آید؟ مخالفان تاریخ از پایین چه می‌گویند؟ گرایش‌های فکری و نظری در تاریخ از پایین چیست؟ تاریخ از پایین در ایران. تاریخ از پایین و تاریخ ایران. تاریخ از پایین و انقلاب اسلامی. تاریخ از پایین و جنگ تحمیلی. افق‌های تاریخ از پایین کدامند؟ مرزها و پرسش‌های تاریخ از پایین چیست؟ و...

مولف در مقدمه این اثر یادآور شده است: «چندین سال پیش به‌نظرم رسید با توجه به مطالعات در زمینه فلسفه نظری تاریخ و به‌خصوص با تکیه بر تجربیات شخصی خودم در زمینه نگارش «تاریخ از پایین» و «تاریخ اعماق» سلسله مقالات و مطالبی دراین زمینه نوشته و به‌تدریج در مجله الکترونیک و اینترنتی «تاریخ شفاهی» وابسته به حوزه هنری منتشر کنم. این فکر را با مدیر وقت این سایت در میان گذاشتم و او از آن استقبال کرد. تقریبا از اواخر پاییز 1393 بود که شروع به نگارش مقالاتی دراین باب کردم که به‌تدریج دراین مجله اینترنتی، منتشر شد. هنوز چند شماره از آن مقالات منتشر نشده بود که «بنا به دلالی» چاپ بقیه مقالات متوقف شد.

چندین سال سپری شد و من سرگرم انبوه کارها و طرح‌های پژوهشی و مطالعاتی دیگر شدم. در چند ماه اخیر بار دیگر به این مجموعه رجوع کردم. دریغم آمد آن مطالب منتشر نشده، فرصت انتشار نیابند. از این روی تصمیم گرفتم با ویرایش جدید آن مقالات و افزودن چند نوشته تازه به آن که آخرینش درباب شیوع آنفلوانزای 1918 در قزوین است، مجموع آن مقالات را در قالب کتاب چاپ و منتشر کنم.

من اگرچه به‌لحاظ نظری و فلسفی حدود بیست سال است با روش و دیدگاه «تاریخ از پایین» آشنا شده‌ام؛ اما وقتی به آثار تاریخی و کارنامه‌ام نگاه می‌کنم، می‌بینم به‌دلیل عقاید مساوات‌طلبانه‌ای که داشته‌ام و آن عقاید را در نوجوانی و سال‌های اول انقلاب تحت تأثیر اندیشه‌های دکترعلی شریعتی و گفتمان انقلابی و مساوات‌طلبانه همان سال‌ها به‌دست آوردم، پیرو چنین دیدگاهی در تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری بوده‌ام و هنوز هم هستم!

«تاریخ از پایین» یا «تاریخ از اعماق» نوعی روش، بینش و دیدگاه نسبت به انسان، جامعه و تاریخ است. ما ایرانیان اگرچه در زمینه نظری با اصول چنین تفکر تاریخی آشنایی چندانی نداریم؛ اما در عمل و بدون شناخت مبانی فلسفی آن، با این نوع تاریخ‌نگاری آشنایی داشته و حتی به آن دلبسته هستیم! من وقتی سخنرانی مشهور دکتر علی شریعتی (11356ـ1312) با عنوان «آری چنین بود برادر» را بازخوانی می‌کنم، می‌بینم دکتر شریعتی خودآگاه یا ناخودآگاه تحت تأثیر تفکر و بینش «تاریخ از پایین» بوده است. می‌بینم که این نوع از تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری چقدر برایم آشنا و حتی دلپذیر است؛ تاریخ برای به تعبیر شریعتی «بی‌کسان» و بردگانی که حتی ارزش داشتن یک مقبره مستقل نیز نداشتند و جسد له‌شده و بی‌جانشان را کنار اهرام فراعنه دفن می‌کردند...

در تاریخ علم و این‌جا فلسفه نظری تاریخ، زیاد اتفاق افتاده که کسانی بدون آگاهی از اصول و مبانی نظری یک مکتب و صرفا روی دریافت غریزی و حسی از یک پدیده، سخنانی گفته یا نگاشته‌اند و بعدها، حتی در قرون بعد، همان اصول از سوی متفکر یا مکتبی تئوریزه شده و با اسم و عنوان خاصی، وارد بازار اندیشه شده است. برای مثال، قضیه «شرطی‌شدن» در روانشناسی که با قضیه «سگ پاولُف» شهرت عام و خاص پیدا کرده، صدها سال پیش از ایوان پاولُف (1936ـ1849م.)، از سوی متفکر مسلمان جاحظ (255ـ160هـق.)، ابداع شد و اتفاقا وی این آزمایش را روی یک سگ هم انجام داد؛ اما چون مبانی نظری کار را عنوان نکرد، قرن‌ها بعد به‌نام پاولُف ثبت شد. البته این نکته را تذکر دهم که پاولُف هیچ اطلاعی از پیشینه چنین بحثی در منابع اسلامی نداشته است.

موضوع «تاریخ از پایین» نیز چنین است. اگر چه ما ایرانیان با اصول نظری این دیدگاه و بینش آشنا نبوده‌ایم و حتی خیلی‌ها تا همین امروز هم نیستند؛ اما با ماهیت چنین بینش و روشی بیگانه نیز نیستیم و اگر قرار بر تبارشناسی چنین طرز تفکر و دیدگاهی باشد، در منابع اسلامی، شیعی و ایرانی، مطالب زیادی می‌توان در این باره جست‌وجو کرد و یافت؛ اما تاریخ تحول و تکامل علم به ما آموخته که کسی را باید «موسس» و «پایه‌گذار» یک مکتب، فکر و بینشی دانست که برای تفکر یا روش خود مبانی متقن نظری داشته باشد و به‌اصطلاح به‌خوبی بداند چه می‌گوید، چه می‌خواهد و چه می‌کند.

بر من به‌درستی روشن نیست دکترعلی شریعتی آیا در ایام تحصیل در فرانسه در دهه شصت قرن بیستم میلادی، با مبانی نظری «تاریخ از پایین» آشنا بوده است یا نه، بدون شک با اندیشه‌های سوسیالیستی، مارکسیستی و «چپ‌ نو» آشنا بوده که یکی از آبشخورهای فکری تاریخ از پایین است؛ اما هرچه هست، در عمل، و البته تحت تأثیر اندیشه‌های سوسیالیستی که از نوجوانی در مکتب «خداپرستان سوسیالیست» و تئوریسین این جریان فکری و سیاسی دکتر محمد نخشب (1355ـ 1302) داشته، تا اندازه زیادی پیرو چنین تفکر و بینشی در تاریخ‌نگاری بوده و یکی از بهترین مصادیق این کاربرد، همانا سخنرانی «آری چنین بود برادر» است که مبانی و محتوای آن صد درصد منطبق بر بینش «تاریخ از پایین» است.

در این مقدمه یک نکته را باید متذکر شوم: هنگام نگارش مطالب و مقالات این رساله کوچک، همواره در ذهنم بود بخشی را به بینش و نگرش تاریخی قرآن و متون اصلی تشیع اختصاص دهم؛ اما بنا به‌دلایلی در نهایت از انجام چنین خواست قلبی منصرف شدم. در یک نوع خوانش و قرائت که من هم پیرو آن هستم، دین اسلام و پیام قرآن کریم، دین محرومان و مظلومان است. خطاب عمومی قرآن «ناس» -مردم- است، مردمی شامل بردگان، حاشیه‌نشینان و ستم‌دیدگان، زنان و در یک کلام، مستضعفین. «قصص قرآن» نیز غالبا و البته نه در همه موارد، از زنان، بردگان و انسان‌های عادی، و حتی دگرباشان لواط‌کار و زناکار (سرگذشت حضرت لوط و زنش و همچنین تجاوز یک زن به مرد در سوره یوسف)، سخن می‌گوید و مگر محمد(ص) به‌تعبیر قرآن کریم خود یتیمی نبود که فقط مورد لطف و عنایت الهی قرار گرفت و به رسالت و پیامبری مبعوث شد؟

بنابراین اگر بخواهیم نزدیک‌ترین بینش در تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری را به قرآن کریم و متونی چون نهج‌البلاغه و مذهب تشیع نسبت دهیم، همانا «تاریخ از پایین» خواهد بود؛ اما واقعیت این است که تاریخ از پایین نگرشی است که در نیمه دوم قرن بیستم و در فرهنگ و فضای فکری مدرنیته غربی مجال بروز و ظهور و تئوریزه شدن پیدا کرد، اما فرهنگ اسلامی به‌طور اعم و متونی چون قرآن و نهج‌البلاغه حاوی عناصر فکری و عینی لازم برای ظهور چنین نگرشی در دنیای اسلامی بودند، نگرشی که البته هرگز در فرهنگ اسلامی- ایرانی و از سوی متفکران مسلمان و ایرانی ظهور و بروز پیدا نکرد و برایش نظریه‌پردازی نشد...

به‌باور من، باوری که البته می‌دانم مخالفان بسیاری دارد، به‌هرحال، نگرش غربی و مدرن «تاریخ از پایین» بینش و نگاهی بسیار نزدیک به آموزه‌های قرآنی، اسلامی و شیعی دارد و جا دارد متفکران مسلمان و ایرانی، با الهام از متون کلاسیک دینی، مبانی نظری این بینش در الاهیات تاریخی شیعی و اسلامی را استخراج کرده و به ایرانیان، مسلمانان و جهانیان عرضه کنند...

در مجموعه مقالات حاضر کوشیده‌ام با ساده‌ترین زبان و ادبیات ممکن، ضمن شرح و توضیح اصول نظری و مبانی فکری و فلسفی «تاریخ از پایین»، در حد امکان و تجربه شخصی و البته سواد و دانش اندکم، دست به بومی‌سازی و ترجمه فرهنگی این نوع نگرش زده و امکانات تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری در ایران را براساس چنین دیدگاهی، با ارائه انواع مثال‌های ملموس و حتی روزمره در قلمروهای مختلف، شناسایی و بیان کنم. تا چه اندازه دراین زمینه توفیق نصیبم شده، داوری آن با خوانندگان فهیم است...

مخاطبان اصلی من در این رساله فارسی‌زبانان و ایرانیانی هستند که دل در گرو «تاریخ بی‌دروغ» دارند! تاریخی به‌قول آن «معلم انقلاب» ضد «زر و رور و تزویر...» مقالات این مجوعه دو شکل است. برخی نسبتا رنگ و بوی تئوریک و نظری دارد و برخی نیز کاربست همان مبانی نظری درباب یک موضوع خاص هستند! مقاله‌های یک کتاب خاص مربوط به عصر قاجار، درباره ضرب سکه در ایران و آنفلوانزای 1918م. در قزوین از این دست هستند.

تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری از پایین و اعماق، همواره یکی از دغدغه‌های فکری و نظری من بوده و هست. در بسیاری از آثاری که تاکنون از من چاپ و منتشر شده، چه در قالب خاطره‌نگاری و چه در قالب پژوهش‌های تاریخی، همواره کوشش کرده‌ام بدون شعار، تاریخ از پایین را الگوی خودم در نگارش خاطرت و تاریخ قرار دهم. شاید یکی از دلایلی که فرضا در کتاب‌های خاطراتی که تنظیم و تدوین کرده‌ام، خاطراتِ راوی را از دوران کودکی شروع کرده‌ام، این بوده که به راوی، این مجال و فرصت را بدهم که از محیط خانوادگی، سبک زندگی، زندگی روزمره، خورد و خوراک، پوشاک، تفریح و حتی معماری خانه مسکونی خودش بگوید. با چنین روایتی، عملا ماده خام قابل‌توجهی برای تاریخ از پایین فراهم می‌آید که سخت به کار مورخان می‌آید. سرگذشت و روزگار زنان و اقشار مطرود و شکست خورده تاریخ و جامعه نیز از دیگر دغدغه‌های من هنگام نگارش و پژوهش بوده و هست.