الهام بهروزی

بناهای تاریخی میراث و یادگاری ارزنده از معماری پرجبروت و کهن ایران‌زمین هستند که در هر دوره با سبک و در فرمی منحصربه‌فرد با مواد اولیه مخصوص بنا شده‌اند. این بناها که شناسنامه‌ای گویا برای قدمت معماری شهرها به‌شمار می‌روند به‌دلیل گذر زمان و خالی شدن از سکنه و همچنین تغییرات اقیلمی و حوادث طبیعی اغلب در خطر ویرانی قرار گرفته‌اند که برای حفظ موجودیت‌شان بایستی به‌شکلی اصولی اقدام کرد و با همان مواد اولیه بازسازی، بهسازی و مرمت شوند.

استان بوشهر یکی از مناطقی است که در خود بناهای شاخصی را جای داده است که اغلب خانه اعیان و اشراف، تجار و کنسول‌های خارجی بوده است. این بناها که عمدتا یادگار معماری دوره قاجار هستند، امروز بخش اعظمی از شکوه تاریخ و تمدن این شهر دیرینه را در برمی‌گیرند. بناهایی که دارای ویژگی‌های ظاهری منحصربه‌فردی نظیر پنجره‌ها و درهای چوبی مزین به گره‌چینی، شیشه رنگی، شاه‌نشین‌ها و ارسی‌های چشم‌نواز با گچبری‌های هنرمندانه، شناشیرهای چوبی و روبه دریا و... هستند؛ اما بسیاری از آن‌ها به‌دلیل گذر زمان و کم‌توجهی و تاخیر و سهل‌انگاری در مرمت و احیا، امروز حال و روز خوبی ندارند. هرچند اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به‌منظور حفظ این میراث فاخر اقدام به خریداری برخی از آن‌ها از وراث کرده است؛ ولی این اداره‌کل به‌دلیل کمبود بودجه در حوزه مرمت و بازسازی این بناها با چالش جدی مواجه است، بنابراین تنها کاری که از عهده آن پس از خرید بناها برمی‌آید، ثبت این بناها و عمارت‌های شاخص در فهرست ملی با هدف حفظ آن‌هاست.

البته در سال‌های اخیر، با استقبال بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران هم‌استانی تعدادی از بناهای تاریخی در بافت بوشهر مرمت، احیا و بازسازی شده و با کاربری‌های جدید مثل اقامتگاه بومگردی، کافه‌رستوران و... به بهره‌برداری رسیده‌‎اند و جانی دوباره در کالبد آن‌ها دمیده شده است. در این میان، با ایجاد صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی، روند واگذاری این بناها به بخش خصوصی و گاه بخش دولتی تسریع شده است. حال در جدیدترین فراخوان این صندوق، 38 مجموعه تاریخی برای مرمت و بازسازی معرفی شده‌اند که از این شمار، چهار بنا در استان بوشهر قرار دارد و شامل خانه نجفی، عمارت هفته و عمارت حاج رئیس بوشهر و قلعه زائر خضرخان تنگستان می‌شود. متقاضیان برای شرکت در این فراخوان تا 24 شهریورماه 1400 فرصت دارند. باید دید که آیا در این دوره از مزایده، بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری و مرمت این بناهای شاخص پیشقدم می‌شود یا خیر؟!

با بررسی ساختار و قدمت این عمارت‌ها متوجه می‌شویم که هر چهار اثر از اهمیت و جایگاه بالایی در فرهنگ و تاریخ استان برخوردار هستند که پس از مرمت و بازسازی با کاربری جدید می‌‌توانند افق روشنی را به روی صنعت توریسم در استان بگشایند. در ادامه به تشریح ویژگی‌ها و ساختار این عمارت‌ها می‌پردازیم.

خانه نجفی

خانه نجفی یکی از آثار ملی ثبت شده بوشهر است که قدمت آن به قاجاریه برمی‌گردد که در تاریخ ۱۳۸۲/۰۱/۲۴ به شماره ثبت 8286 در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است. این بنا در خیابان ساحلی و محله شیخ سعدون واقع شده است. عمارت نجفی بر مبنای معماری بیت میلانی ساخته شده است، یعنی از نوع درونگرا بوده و از دو طبقه تشکیل شده و دارای حیاط مرکزی و تارمه‌هایی در طبقات فوقانی و تحتانی است. اتاق‌های طبقه همکف فاقد پنجره و نورگیر بوده و به‌عنوان انباری استفاده قرار می‌گرفته و زندگی روزمره در طبقه فوقانی جریان داشته است.

مصالح ساختمانی آن از سنگ اسفنجی و گچ است، پوشش سقف از چوب صندل بوده که روی آن بوریا و سپس کاهگل استفاده شده است و نمای بیرونی نیز از گچ است. تزئینات مربوط به در و پنجره‌ها و گره‌چینی هلال‌ها است که به اشکال هندسی بوده و شیشه‌های رنگی نیز به کار رفته است. همچنین یک آب‌انبار در حیاط خانه برای ذخیره آب وجود دارد.

عمارت هفته

عمارت تاریخی «هفته» در جبهه غربی محله كوتی بافت قدیم بوشهر به‌عنوان بخشی از جداره ساحلی این بندر در زمینی به مساحت 560 متر مربع و زیربنای 810 متر مربع احداث شده است. این عمارت که در دو طبقه با كاربری مسكونی و تجاری در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده، در سال 1379 از سوی اداره‌كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر خریداری و در شهریور 1385 به شماره 16248 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

این بنا در زمینی به شكل مربع و سازه بنا از نوع دیوار باربر است كه از سنگ‌های ساحلی مرجانی به قطر 80 سانتی‌متر و ملات گج و ماسه ساخته شده است. سقف این بنای تاریخی از تیرهای چوبی ساخته شده است. قسمت غربی این بنا نزدیك به ورودی اتاق‌هایی با مدل 2 در 3 و 2 در 5 وجود دارد كه كف آنها حدود سه پله از كف ایوان بالاتر است و به احتمال زیاد به‌عنوان تجارتخانه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ضلع غربی نیز مهمانخانه‌ای قرار دارد كه دارای پنج طاق بزرگ و دو طاق كوچك است و در ضلع‌های شمالی و جنوبی این اتاق راروهایی رو به دریا وجود دارد كه به شناشیر ختم می‌شود. این شناشیر اصلی‌ترین عنصر نمای غربی است كه به‌طور كامل تخریب شده بود ولی اكنون مرمت شده‌است.

عمارت حاج رئیس بوشهر

عمارت حاج رئیس بوشهر از بناهای تاریخی دوره قاجاریه است که به همت حاج عبدالرسول طالبی ملقب به رئیس‌التجار و معروف به حاج‌رئیس بنا شده است. این خانه تاریخی در خیابان گمرک (محله شنبدی) بالای تپه‌ای کم‌ارتفاع در فاصله شش متری آب دریا و در محدوده اداره بندر و کشتی‌رانی قرار دارد. این ساختمان از نه حیاط تشکیل شده و اتاق‌های نه حیاط در یک، دو، سه طبقه و برای استفاده‌های مشخصی بنا شده است.

این عمارت تاریخی به‌‍خاطر وسعت و بزرگی، پیچیدگی و ارتباط تمام حیاط‌ها به یکدیگر، از جمله ساختمان‌های یگانه‌ای است که مدتی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری (کارفرما) مهندسان و مشاور ارگ بم کرمان (مشاور طرح) و شرکت استوار سازه (پیمانکار طرح) احیا و مرمت شد.

عمارت حاج رئیس بوشهر الگوی مورد توجهی از معماری بومی بوشهر و ساختمانی سفیدرنگ است که دارای ظرایف معماری منحصربه‌فرد است که دو علت دارد: 1) این معماری ته‌رنگ‌هایی از معماری جنوب خلیج فارس را دارد. ۲) ظرایف‌ها و پایداری های مخصوصی در فضابندی و ایجاد فضاهای خالص در کنار شکستگی‌های نما و حجم دارد.

سنگ‌های مرجانی و گچ مصالحی هستند که در ساخت این مجموعه به کار رفته است. این مجموعه به‌طور تدریجی درست شده که در قسمت‌های گوناگون آن دارای تفاوت معماری و کیفیت ساخت برای متخصصان است. عمارت حاج‌رئیس در گذشته هم کاربرد مسکونی و هم تجاری داشته است. محوطه ساختمان آن ۴۴۵۰ مترمربع مساحت دارد. فضاهای سقف‌دار آن در دو تراز حدود ۵۵۰۰ مترمربع است که پنج حیاط مرکزی دارد و ساختمان‌های نسبتا متاخر یکی از آن‌ها در حیاط دوم نابود شده است.

این ساختمان قدیمی درها و پنجره‌های زیادی دارد که در نگاه اول توجه بیننده را به خود جلب می‌کند و به‌نظر می‌رسد برای جاری‌شدن هوا و خنک شدن محیط درونی در روزهای گرم، چنین ساخته شده است. برای ساخت درها و پنجره‌ها از چوب ساج هندی و همچنین از بوریا و چوب صندل در پوشش سقف این ساختمان بهره‌گیری شده است. این عمارت از ۹ حیاط متصل به هم تشکیل شده که چهار حیاط آن به خاطر توجه نکردن، کاملا خراب شده است. اتاق‌های 9 حیاط در یک، دو، سه طبقه و برای استفاده‌های معین ساخته شده و به‌عنوان حیاط داخلی، حیاط آشپزخانه، حیاط مسکونی (خانه محمد حسین، فرزند حاج رئیس)، حیاط مجلسی (بیرونی)، حیاط مخصوص وسایل و ابزار چهارپایان، حیاط اصطبل و سه حیاط برای سکونت خدمت‌کاران مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این مجموعه تاریخی در هفتم مردادماه سال ۱۳۸۲ با شماره سند ۹۲۷۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیاء و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی که در تازه ترین دور از مزایده های خود ۳۸ مجموعه تاریخی را به منظور مرمت، احیاء، نگهداری و واگذاری حق استفاده و بهره برداری مدت معین به فراخوان عمومی گذاشته بود، مهلت شرکت در این فراخوان را به استناد قانون تمدید کرد.

قلعه زائرخضرخان یا کلات تنگستان

کلات یا قلعه‌ زائرخضرخان در اهرم یکی از جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر به‌شمار می‌رود. این قلعه که یادآور مقاومت، رشادت و دلاوری‌های جنوبی‌ها در برابر انگلیسی‌هاست، در سال 1377 با شماره 2098 در فهرست آثار ملی ثبت شده است. کلات در شمال غرب اهرم و بر فراز یک تپه بلند در میان نخلستان‌های این شهر بنا شده است. قدمت این بنا به اواخر دوره قاجار می‌رسد. مرمت این بنا نیز از سال 1384 آغاز شد و هر بار به‌دلیل کمبود بودجه متوقف شد. مساحت کل این بنا، سه هزار و 400 مترمربع است. ابعاد این قلعه، 50 در شش و هشت متر است. در چهار گوش این قلعه، چهار برج مدور وجود دارد که قطر هر کدام از برج‌ها بیش از پنج متر است و ارتفاع آن‌ها شش متر.

درون این قلعه به سه بخش شمالی، شرقی و غربی تقسیم می‌شود. شاه‌نشین این قلعه در بخش شرقی آن قرار دارد. پوشش سقف کل اتاق‌های این قلعه، از چوب چندل است اما در و پنجره‌های آن کلا از ساج است. این قلعه بارها در اثر زلزله با تخریب مواجه شده است که البته بعد از آن قیمت آسیب‌دیده مرمت شده است.

در پایان یادآوری می‌شود، علاقه‌مندان و واجدین صلاحیت و درخواست کنندگان می‌توانند اسناد مزایده را از دبیرخانه کمیسیون مزایده صندوق احیا به نشانی تهران، میدان بهارستان، خیابان اکباتان، عمارت مسعودیه، ساختمان صندوق احیا و شماره تلفن ۱۷ - ۳۳۹۹۲۰۱۶ - ۰۲۱ یا پایگاه اینترنتی صندوق احیا و یا پایگاه ملی اطلاع‌رسانی مناقصات دریافت کرده و حداکثر تا روز چهارشنبه مورخ ۲۶ شهریورماه جاری مدارک مربوطه را تکمیل و نسبت به تحویل پاکت‌‍ها به دبیرخانه اقدام کرده و رسید دریافت کنند. تاریخ گشایش پاکت الف و ب روز شنبه ۲۷ شهریور و پاکت «ج» روز شنبه سوم مهر ۱۴۰۰ در محل دفتر مرکزی صندوق توسعه و احیا خواهد بود. علاقه‌مندان می‌‍توانند برای کسب اطلاعات بیشتر به سایت chre.ir و saabta.ir مراجعه کنند.