بشیر علوی
کتاب «کشکول مفتون بردخونی» با تصحیح و توضیح استاد مجید عابدی و با
نشر شروع در 228صفحه منتشر شده است. کتاب دو بخش مجزا دارد؛ بخش نخست، متن کشکول و
بخش دیگری، توضیحات و تعلیقاتی که مصححِ محترم بر کشکول نوشته است.
نثر متنوع کشکول و انتخاب جملات و اشعار بزرگان ادبیات به قلم مفتون
بردخونی و درج آنها در مجموعه کشکول، نشان از این دارد که او افزون بر اینکه به
متون ادبی آگاه و علاقه‌مند
بوده، همه را نیز می‌شناخته و مطالعه کرده
است. از سبک متن‌ها
و چینش آنها معلوم است که او در سال‌های
طولانی عمر خود به یادداشت‌هایی برای متن کشکول مشغول بوده است. سال دقیقی را نمیتوان برای ابتدا و انتهای تألیف/ یادداشتبرداری کشکول در نظر گرفت. از تفاوتهای این کشکول با دیگر کشکول‌های موجود، این است که مفتون بردخونی بیشتر
موارد را خودش گزارش داده و به معنای دیگر تألیف کرده است.
روش و نظم مشخصی در تولید محتوای یا انتخاب مواردی برای متن کشکول دیده
نمی‌شود؛ یعنی اینکه
مفتون بردخونی در تنظیم این متن تلاشی برای ارائه متونی در یک ژانر مشخص و مجزا
نداشته است، هرچند که خود در ابتدا گفته «منظور و مقصودم از نگارش و تحریر این
کتاب، شرح حال بعضی اشخاص برجسته که دارای محسّنات و صفات خوب[بوده‌اند]» اما هیچ وقت در این کتاب این مسیر
تا پایان ادامه نیافته و نویسنده فراز و فرودهایی در مسیرهای دیگری نیز در این نسخه
داشته است. حکایت ابراهیم ادهم و سخنان سحبان وائل و اشعار گلستان و بوستان و احادیث
و آیات و شمه‌هایی از تاریخ اسلام و اشعار عربی و ... همه در کشکول مفتون جا شده است؛ همان‌طور که
نامش کشکول است، محتوایش نیز این‌چنین
است.
در مواردی نشانی‌هایی از افرادی داده که برای امروزیان منطقه بردخون
ارزشمند است و چه بسا که روزی مورد استفاده مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی بردخون شود. گاهی نیز موارد تاریخی
را با دقت بیان کرده است که مورد نیاز پژوهشگران تاریخی قرار می‌گیرد. مواردی مانند توضیح و نشانی که
بر خشکسالی بردخون داده است: «این خشکسالی بر مردم سخت نگذشت و اجناس در قیمت ترقّی
نکرد، ولی در سال هزار و سیصد و شست و دو و سه(ه.ق) چنان قحطی جنس شد که خرما در
بردخون، خانۀ حاجی اسمعیل عابد، قیاسی چهار ریال و گندم خانه حاجی حسن حاجی جعفر،
قیاسی پنج ریال، آن هم به هزار منّت» (عابدی، 1401: 73).
از ارزش‌های
متن کشکول، می‌توان به مواردی نظیر ارزش تاریخی و ادبی و زبان‌شناسی و... اشاره کرد که در این میان
ارزش تاریخی بیشتر از دیگر موارد خود را نشان می‌دهد. از دیدگاه ادبی استفاده از صور خیال
و آرایه‌های بدیعی قابل بررسی و پردازش است. از گونه گویش‌شناسی بردخون قدیم، چند مورد ارزشمند
در کشکول به جا مانده است که مصحح محترم به خوبی و زیبایی به آنها اشاره کرده و
گزارش داده است. مواردی مانند استفاده از افعال در گویش دشتی؛ افعالی مانند «کرد»
که در این گویش به معنای «خوردن و ساختن» به کار می‌رفته است که هنوز ردپایی بسیار کم سو از این کاربرد در گویش تنگسیری و
دشتی می‌توان
یافت.
«به ولایت قبل‌های آمدم. در آنجا خانه و منزل و دیوار کردم» (عابدی،
1401: 53).
یا به کاربردن فعل «بود» در معنای «کرد»:
«ده‌هزار تومان، بلکه بیشتر، تحویل می‌گرفت. هزار و پانصد تومان می‌داد؛ مابقی ذخیره بود» (همان: 55)
قسمت دوم کتاب تعلیقاتی است که عابدی، مصحح کتاب، بر کشکول زده است
که خود به‌تنهایی می‌تواند به یک اثر مجزا (البته با حذف بعضی از موارد) بدل شود.
کار مصصح در این قسمت بسیار ارزشمند و بسزا است. این توضیحات، افزون بر اینکه ردی
از اشعار و احادیث را دنبال و معنا و شاعر اشعار را مشخص کرده، بسیاری از موارد
تاریخی و گاهی نیز زبان‌شناسی
را معلوم خواننده کرده است. بسیاری از موارد تاریخی که در این تعلیقات ذکر شده، گمشده‌هایی است که شاید در همین کتاب می‌توان یافت. مصحح تقریباً تمام موارد
ادبی، تاریخی، زبان‌شناسی و... را که مورد نیاز خواننده کشکول است، در پایان با حوصله و دقت توضیح داده که این
خود دوچندان بر ارزش کار افزوده است.
به نظر نگارنده این سطور، شاید مفتون‌پژوهی تمام نشده باشد و هنوز نیاز
به کار در این مورد دیده شود، ولی تأمل در زندگینامه مفتون با این کتاب و با کاری
که مجید عابدی، در شروع کتاب از زندگینامه مفتون انجام داده است، کار زندگینامه
مفتون را به معنای درست کلمه به اتمام رسانده است. همشهری بودن مصحح با مفتون،
ارتباط مستقیم با فرزند و نوه‌های مفتون و دسترسی به اسناد و منابعِ درجه اول از زندگی مفتون، باعث شده که زندگینامه بی‌نقص و ارزشمندی
از شاعر در مقدمه کتاب نوشته شود که کار را بر پژوهشگر بعدی ساده می‌نماید. کاش در
پایان کتاب نمایه‌ای از اعلام یا... درج می‌شد تا کار هنوز بر خواننده روان‌تر می‌شد.
