الهام بهروزی:
المان‌ها نقش شگرفی را در
مبلمان شهری ایفا می‌کنند؛ در واقع این المان‌ها در صورتی که از طراحی و کیفیت
مناسبی برخوردار باشند، می‌توانند فضای زیبا و اتمسفری هنری در شهرها ایجاد کنند
که این مشخصه موجب خروج فضای شهری از حالت یکنواختی و تکراری می‌شود. در بیشتر مواقع
پیش آمده است که این المان‌ها به کالبد شهری روح بخشیده و در واقع به بیشتر بخش‌های
شهری هویت داده است. بهرنگ مجیدی، مدرس رشته معماری در دانشگاه در مقاله‌ای «المان‌های
شهری» را این‌گونه تعریف می‌کند: «المان یا نماد شهری ترکیبی است پیکره‌وار که در ساخت
آن از ویژگی‌های درونی احجام و اشکال هندسی (صفحات قائم یا منحنی)، اجزای سازه‌ای،
کابل‌ها، پوترها و فریم‌ها و به‌طور کلی هر آنچه می‌تواند جنبه تزئینی و ساختمانی
داشته باشد، به‌صورت یک کلیت یکپارچه و تلفیقی از موارد فوق استفاده می‌شود.»
وی در ادامه نوشته است که «این
ترکیب دارای یک نظام هندسی، تعادلی پایدار و زیباست به‌گونه‌ای که پس از خودنمایی در
سطح شهر افراد را به‌گونه‌ای جذب خود و ذهنشان را درگیر می‌کند که تا مدت‌ها در آن
منطقه از شهر به‌صورت سمبلیک مشخصه‌ای برای شناخت آن منطقه به‌شمار می‌رود. در
واقع جزء شاخصه‌های شهری می‌شود؛ به گونه‌ای که ذهن با برده شدن نام آن منطقه ناخودآگاه
المان مورد نظر را در ذهن خود تصویرسازی خواهد کرد.»
بنابراین پی می‌بریم که المان‌های
شهری از جایگاه ویژه‌ای در مبلمان شهری برخوردار است. از این‌رو، می‌طلبد متولیان
امر با اشراف کامل بر این مقوله، به کاربرد المان‌های مورد نظر در جای جای شهر
اقدام کنند؛ چراکه این المان‌ها در صورت شکیل‌بودن و استفاده بجا می‌تواند نمادی
برای آن منطقه به‌شمار برود.
در این گزارش می‌خواهیم المان‌ها
و مجسمه‌هایی که در گوشه و کنار شهر بوشهر جای‌سازی شده است، مورد کندوکاو قرار
دهیم. المان‌هایی که نیاز به بازنگری جدی دارند؛ چراکه بسیاری از آنها کمتر توفیق
یافته‌اند که رضایت شهروندان بوشهری را در پی داشته باشند. البته وقتی صحبت از
المان می‌شود، صرفا سخن ما محدود به مجسمه‌ها یا یک‌سری نماد خاص در شهر نمی‌شود،
بلکه ایستگاه‌های اتوبوس، کیوسک‌های تلفن، چراغ‌های برق و... را که المان‌های
عملکردی است نیز در برمی‌گیرد. از این‌رو، با اندکی بررسی متوجه می‌شویم که برای
خروج شهر از حالت یکنواختی و افزودن به اتمسفر هنری آن، نیاز به خلاقیت، نوآوری و
ابتکار در کاربرد المان‌ها بیش از هر زمانی احساس می‌شود.
حال افزون بر المان‌های
عملکردی ما در سطح شهر با مجسمه‌های زمخت و گاه بی‌قواره و بی‌روح در سطح شهر روبه‌رو
می‌شویم که نه تنها زیبایی خاصی را به شهر نبخشیده‌اند، بلکه امنیت آن محدوده را
نیز مخدوش کرده است. مانند مجسمه غول‌پیکری که سال‌ها پیش در ساحل این بندر کهن
جاخوش کرده است که نه رنگی دارد و نه نشانی از طراوت و شادابی!!! هرچند مبحث مجسمه‌های
شهری ورای المان‌هاست؛ مساله‌ای که بسیاری از افراد به تفاوت این‌دو تاکنون به‌صورت
جدی فکر نکرده‌اند. بهرنگ مجیدی نیز درباره تفاوت المان‌ها با مجسمه‌ها نیز در
مقاله خود نوشته است: «تفاوت اصلی مجسمه با المان در نگاه انتزاعی و غیرمستقیم
المان‌ها به یک موضوع است! نگاهی که ذهن انسان را به‌عنوان یک موجود متفکر درگیر
خود می‌کند. در واقع لقمه‌ای آماده نیست که در دهان انسان گذارده شود! فکر و اندیشه
و تامل انسان را در برخورد با خود می‌طلبد. در حرکت انسان مکث و تامل ایجاد می‌کند
و همین این ویژگی باعث ماندگاری آن می‌شود؛ چراکه آنچه موجب درگیری ذهن شود، در
اذهان باقی می‌ماند؛ اما مجسمه خیلی پیش پا افتاده و به قول معروف شسته‌رفته گویی لقمه‌ای
آماده را در دهان فرد می‌گذارد و مفهوم را به‌صورت مستقیم به وی عرضه می‌کند.
درگیری فرد با موضوع به سطح نزول می‌کند و در چنین حالی و از چنین اثری نمی‌توان انتظار
ماندگار شدن و اثرگذاری در ذهن را داشت. علاوه بر این مجسمه پیکره‌ای است تراشیده شده
از سنگ یا یک نوع از مصالح خاص. معمولا تنوع خاصی ندارد و کالبدی یکنواخت است. در صورتی
که المان‌ها چه به لحاظ فرم و آرایه‌های به کار رفته و حتی چه به لحاظ مصالح و رنگ‌ها
و تزئینات معمارانه می‌توانند سرشار از تنوع و زیبایی باشند. در حقیقت المان یک ترکیب
معمارانه است؛ چراکه در آن از هندسه و ویژگی‌های درونی اشکال و احجام استفاده می‌شود؛
در صورتی که هنر پیکره‌سازی و مجسمه‌سازی مقوله دیگری ست که به‌طور مستقیم در این گروه
طبقه‌بندی نمی‌شود؛ اما در برخی موادر ما مجبوریم برای نشان دادن مکانی خاص از
مجسمه استفاده کنیم مثلا مکان‌هایی که به‌نام شخصیتی خاص معرفی شده‌اند و هدف نشان
دادن چهره یا پیکره شخصیتی خاص است. این شخصیت را نمی‌توان با خط و صفحه نشان داد!
اما در اکثر موارد برای نشان دادن مفاهیم و موضوعات و به‌ویژه آنچه که اصولا شکل
خاصی ندارد و صرفا مفهومی را بیان می‌کند استفاده از آرایه‌ها و المان‌ها ضروری
است.»
با این اوصاف باید اعتراف کرد
ما در زمینه المان‌های شهری با چالش‌هایی روبه‌رو هستیم که بیشتر این چالش‌ها از
نگاه‌های سلیقه‌ای متولیان امر نشات می‌گیرد. مناسب است در طراحی و جاسازی المان‌های
مورد استفاده در فضای شهری، از نظر صاحب‌نظران و کارشناسان شهری بهره گرفت تا در
ادامه پس از هزینه‌های هنگفت ناچار به تخریب المانی نشویم که بی‌سلیقگی سازندگانش
توهین به شهر و سلیقه شهروندان تلقی شود؛ مانند المان مهدوم‌شده میدان انقلاب که
هزینه‌های زیادی را برای شهرداری به یادگار گذاشت.
راه‌اندازی «باغ بوشهری» با
تکیه بر المان‌های بومی
رئیس کمیسیون فرهنگی، اجتماعی
و بانوان شورای اسلامی شهر بوشهر در خصوص المان‌های شهری به بامداد جنوب گفت:
همان‌گونه که اطلاع دارید المان‌های شهری نشانگر هویت بومی یا ملی هر منطقه هستند.
از این‌رو، المان‌ها در سطح شهرها پیامدهای اجتماعی عمیقی دارند؛ نظیر ایجاد احساس
آرامش یا امنیت در شهروندان یا تسهیل آدرس‌دهی به دیگران. همچنین در خیلی از موارد
پیش آمده است که با دیدن المانی خاطرات گذشته در ذهن شهروندی متبادر شود. از این‌رو
ضرورت دارد که در طراحی و اجرای هر المان پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی برای آن
تعریف شود.
طاهره شمشیری در ادامه با
تاکید بر اینکه برای جلوگیری از دوباره‌کاری در نصب المان‌های شهری بدفرم و غیرهنری
و نارضایتی شهروندان از این المان‌ها باید کمیته‌ای تخصصی متشکل ار صاحب‌نظران این
حوزه و مسوولان و متولیان امر تشکیل شود، افزود: چراکه در المان‌های به کار رفته
در شهر عمدتا سلیقه‌های اشتباه در طراحی و نصب آنها بیش از تخصص و دانش نمود دارد
که تداوم این روند موجب خدشه‌دار شدن هویت شهری می‌شود و این موضوع اینکه به دغدغه
جدی شورای اسلامی شهر بدل شده است که امید می‌رود این کمیته هر چه زودتر تشکیل
شود.
وی با اشاره به اینکه ایرادهای
مصداقی که در المان‌های شهر از گذشته تا کنون وجود دارد، قابل انکار نیست، تصریح
کرد: اما این ایرادها قابل اصلاح است. مثلا برخی از المان‌ها باید جابه‌جا، رنگ‌آمیزی
و استانداردسازی شوند تا بتوان اتمسفر هنری شادی بر شهر حاکم کرد. بدون شک با
تشکیل کمیته تخصصی در زمینه المان‌های شهری در شهرداری بوشهر می‌توان به نتایج
مطلوبی دست یافت.
رئیس کمیسیون فرهنگی، اجتماعی
و بانوان شورای اسلامی شهر بوشهر در پایان از تصویب طرحی با عنوان «باغ بوشهری» در
هفته پیش خبر داد و گفت: قرار است در فضای این باغ با استفاده از نظر کارشناسان
شهری و متخصص از المان‌هایی استفاده شود که هویت بومی بوشهر را دربردارد.
نباید تجربه ناخوشایند طراحی المان میدان انقلاب
تکرار شود!
یک مهندس شهرسازی و هیات علمی دانشگاه نیز در
خصوص المان‌های شهری به بامداد جنوب گفت: المان
عنصری است شاخص که در عین تشخص عینی، بار معنایی ویژه‌ای به
ناظر منتقل می‌کند. این عنصر می‌تواند ساختمان، مجسمه و یا دیگر موضوعات مصنوع (یا
طبیعی) باشد. از آنجایی که دو مقوله ارتقای خوانایی (LEGIBILITY) و
معنابخشی به محیط، از رایج‌ترین ماموریت‌ها و کارکردهای المان شهری به حساب می‌آیند.
حال این سوال پیش می‌آید که آیا المان‌های شهر بوشهر توانسته‌اند خوانایی فضا را
ارتقا داده و معنایی (در فرم و محتوا) متناسب با ماهیت اجتماعی و فرهنگی بوشهر
انتقال دهند؟! هرچند زمینه شهری (URBANCONTEXT) در
شهر بوشهر به‌دلیل عدم ورود دانش طراحی شهری در مقوله ساخت شهری از ماهیتی یکپارچه
و هماهنگ برخوردار نیست و این نکته که اتمسفر فضا در حوزه‌های شهری بوشهر متفاوت و
گوناگون است، بنابراین نمی‌توان پاسخی قاطع به این سوال ارائه کرد. واضح است که
نوع المان در بافت تاریخی با فضای ساحلی کاملا متفاوت خواهد بود. به‌طور خلاصه و
با نگاهی به سابقه ساخت این المان‌ها در بوشهر و با توجه به دو ماموریت ذکر شده،
همچنان این مقوله جای بازبینی و مطالعه بیشتری دارد.
آرمان جهانگیری در ادامه
در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا در بوشهر المان شاخصی وجود دارد که بعدها
به‌عنوان نمادی تاریخی یا فرهنگی شهر بدل شود، توضیح داد: فضای شهری در بوشهر از
این حیث بسیار فقیر است. تجربه ناخوشایندی هم پیش‌تر در طراحی المان برای پروژه‌های
میدان انقلاب و یا فلکه غدیر داشتیم. در شهر بوشهر به‌منظور معنابخشی (با توجه به
زمینه اجتماعی، کالبدی و فعالیتی شهر) موضوعات و فرصت‌های زیادی وجود داشته و دارد
که می‌توان در طراحی المان‌ها از آنها استفاده کرد. ضمن اینکه ذائقه مخاطب امروز
نیز نباید فراموش شود؛ اما در وضعیت فعلی، به نظر بنده چنین المانی با این مشخصات
وجود ندارد.
وی همچنین در پاسخ به این
پرسش که «چقدر در طراحی و جاسازی المان‌های شهری بوشهر کارشناسانه عمل شده است،
گفت: حتما در بدنه تصمیم‌گیر در این حوزه کارشناسان زبده‌ای قرار دارند. هر چند
تجربه جلسات اعتراض به طرح المان میدان انقلاب، نشان داد که ممکن است گاه نیروهایی
به‌صورت غیرکارشناسانه با وجود مخالفت متخصصان، در نهایت نظر خود را اعمال کنند.
جهانگیری در پایان در
خصوص ضرورت تشکیل کمیته‌ای تخصصی برای طراحی و جاسازی المان‌های شهری در بوشهر نیز
خاطرنشان کرد: در هر کاری مسلما بهره‌گیری از آرای کارشناسی مختلف می‌تواند
به نتیجه بهتری منجر شود. اساسا دانش طراحی شهری ماهیتی جمع‌پذیر و تخصص‌محور دارد
و موضوع طراحی و اجرای المان‌های شهری به‌عنوان یکی از مظاهر عینی حوزه دانش طراحی
شهری نیز از این حیث مستثنا نخواهد بود.
